Adinama: आदिनामा

मानवी जीवनातून सांस्कृतिक कार्यक्रम वजा केले तर जीवन रूक्ष होऊन जाईल. आपण जीवनातून सांस्कृतिक कार्यक्रम काढून टाकले तर निर्माण होणारी पोकळी भरून काढण्याचा विचार केला पाहिजे. निव्वळ गरबा हे कर्मकांड नाही.  काला घोडा उत्सवला आपण कर्मकांड म्हणत नाही. त्याचा सांस्कृतिक प्रवाह नव्या पिढीच्या कृतिशीलतेने पुढे जात आहे.  गरबा सुद्धा नव्या पिढीच्या दृष्टीने वळणे घेत पुढे जात आहे.  वाढदिवस साजरा करणे हा सांस्कृतिक कार्यक्रम आहे. त्याला गॉड ब्लेस यु हे गाणे चिटकवून अंधश्रद्धा आली आहे. तरी आपण ती चालवून घेतो. कारण वाढदिवसाच्या समारंभाच्या मजबूत सांस्कृतिक पायाने त्या गाण्याला भक्कम मजबूती दिली आहे.  त्याचप्रमाणे गरबा या सांस्कृतिक उत्सवाला धर्म, देवी, मूर्ती, पूजा, आरती, पुराणकथा इत्यादीचा आधार काढून टाकला तर तो निव्वळ निखळ सांस्कृतिक कार्यक्रम होऊन फुलू शकतो.  गणपती दान करण्याच्या छोट्याश्या कृतीने समाजात काहीतरी परिवर्तन निश्चितच घडले. आपण अंधश्रद्धा सोडल्या त्या एकदम मोठ्या अंधश्रद्धा सोडल्या नाहीत. कमरेचा दोरा तुटला तर काहीतरी भयानक अरिष्ट  होणार आहे या...

१९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनात ब्रिटीश पोलीस अधिकारी नि:शस्त्र लोकांवर गोळीबार करत होते. मातंगिनी एका चाबुताऱ्यावर उभी होती. हातात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचा ध्वज घेऊन घोषणा देत होती. तेव्हा तिच्या डाव्या हातात गोळी लागली. तरीही ती थांबली नाही. ती पोलीस स्टेशनकडे चालतच राहिली. ते पाहून पोलिसांनी तिच्यावर आणखी गोळ्या झाडल्या. एक गोळी तिच्या दुसऱ्या हातात आणि दुसरी तिच्या डोक्यात लागली. शेवटच्या क्षणीही या महान क्रांतिकारीने ध्वज खाली पडू दिला नाही. मृत्यूच्या वेळीपण तिच्या ओठांवर शब्द होते- 'वंदे मातरम्!' ही कहाणी आहे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात देशासाठी स्वतःचे जीवन अर्पण करणाऱ्या मातंगिनी हाजरा या एका धाडसी महिलेची! त्यांना बुढ़ी गांधी किंवा ‘बुढ़ी महिला गांधी’ म्हणूनही ओळखले जाते. मातंगिनी हाजरा - कोलकाता   वैयक्तिक जीवन मातंगिनी हाजरा यांचा जन्म 19 ऑक्टोबर 1869 रोजी पश्चिम बंगालमधील मिदनापूर परिसरातील तामलुक जवळच्या होगला या गावात एका गरीब शेतकरी कुटुंबात झाला होता. त्यांना बालपणापासून आर्थिक ओढाताण सहन करावी लागली होती. गरिबी आणि पारंपरिक सामाजिक परिस्थितीमुळे त्यांना औपचारिक...

. आजच्या माहितीच्या युगात प्रत्येकाला आपले अनुभव जगासमोर मांडण्याची संधी मिळाली आहे. सोशल मीडियाच्या माध्यमातून कोणतीही वैयक्तिक घटना काही तासांत जगभर पोहोचते. या सर्व प्रक्रियेत आपण एक मोठी गोष्ट विसरतो- प्रत्येक अनुभव सार्वत्रिक सत्य नसतो. पण तरीही आपण त्या अत्यल्प अनुभवांवरून व्यापक निष्कर्ष काढतो, मतं तयार करतो आणि निर्णय घेतो. हा विचाराचा चुकीचा प्रकार ‘अॅनेकडोटल फॅलेसी’, म्हणजेच वैयक्तिक उदाहरणांवर आधारित भ्रम म्हणून ओळखला जातो. . एखाद्या गोष्टीविषयी ठोस संशोधन वा पुरावे न तपासता, एक-दोन उदाहरणांवर आधारलेला निष्कर्ष मांडणे हे या भ्रमाचे मूळ आहे. “माझ्या नातवाने तो सिरप घेतला आणि लगेच सर्दी बरी झाली; म्हणजे ते औषध प्रभावी आहे”, असा तर्क त्याचे उत्तम उदाहरण होय. हा निष्कर्ष व्यक्तिगत अनुभवावर आधारित असल्यामुळे आकर्षक वाटतो, पण वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून तो अपूर्ण आणि चुकीचा आहे. एका व्यक्तीचा तात्पुरता अनुभव संपूर्ण समाजाचे प्रतिनिधित्व करू शकत नाही- हे या भ्रमाचे महत्त्वाचे अधोरेखन आहे. . मानवी मानसशास्त्रात या प्रकारचा भ्रम खोलवर रुजलेला आहे. आपल्या मेंदूला आकडेवारी आणि संशोधनापेक्...

सध्याचे युग हे डिजिटल क्रांतीचे आहे. जीवनशैलीपासून ते आर्थिक व्यवहारांपर्यंत सर्वकाही 'ऑनलाइन' झाले आहे. एका क्लिकवर जगातील माहिती उपलब्ध होते आणि त्याच वेगाने आर्थिक व्यवहारही पार पडतात. मात्र या सोयी-सुविधांच्या जोडीला ऑनलाइन फसवणुकीचे मोठे आव्हानही उभे राहिले आहे. ‘कोस्टा एप सेविंग’ Costa App Saving या कथित ॲपने देशातील अनेक नागरिकांना कोट्यवधी रुपयांचा गंडा घातल्याचे वृत्त याच धोक्याची मोठी घंटा आहे. . 'उच्च परतावा' - एक फसवे आमिष कोस्टा ॲपसारख्या योजनांमध्ये लोकांना अतिशय आकर्षक आणि अवास्तव उच्च परताव्याचे आमिष दाखवले जाते. सुरुवातीला अगदी लहान रक्कम गुंतवून, त्यावरील परतावा त्वरित परत मिळवून दिला जातो. यामुळे गुंतवणूकदारांचा विश्वास वाढतो आणि ते आणखी मोठी रक्कम गुंतवतात. फसवणूक करणाऱ्या टोळ्या नेमकी याच मानसिकतेचा फायदा घेतात. 'पॉन्झी स्कीम' प्रमाणे ही योजना चालते. नवीन गुंतवणूकदारांचे पैसे जुन्या गुंतवणूकदारांना परतावा म्हणून दिले जातात, जोपर्यंत मोठी रक्कम जमा होत नाही तोपर्यंत हे चालवले जाते. . फसवणुकीचा पॅटर्न आणि धोके कोणत्याही अधिकृत आर्थिक संस्थेपेक...

कॅथर्स हा ख्रिश्चन धर्मातील सुधारणा करणारा पण चर्चविरोधी पंथ होता. त्यांनी देवाच्या चांगल्या आणि वाईट अशा दोन शक्तींवर विश्वास ठेवला आणि साधेपणाचा मार्ग स्वीकारला. पण त्यांच्या या विचारांना त्या काळातील कॅथलिक सत्तेने सहन केले नाही. परिणामी धर्मयुद्ध, चौकशा आणि जाळपोळीतून त्यांचा संपूर्ण नाश झाला. . १२व्या ते १३व्या शतकात युरोपात कॅथर्स नावाचा एक धार्मिक पंथ उदयास आला. त्यांनी त्या काळातील कॅथलिक चर्चच्या शिकवणींवर व आचरणावर प्रश्न उपस्थित केले. त्यांचे मत होते की चर्च खऱ्या ख्रिस्ती आदर्शांपासून दूर गेले आहे आणि भोगविलासात बुडाले आहे. त्यांनी गरिबी, साधेपणा आणि आत्मशुद्धतेवर भर दिला. . कॅथर्सचे प्रमुख मत “दोन देवांचे तत्त्वज्ञान” होते. त्यांच्या मते एक चांगला देव होता जो आध्यात्मिक जगाचा निर्माता होता आणि दुसरा वाईट देव होता ज्याने भौतिक जग निर्माण केले. त्यामुळे ते संपत्ती, मांसाहार, लैंगिक संबंध आणि विलासी जीवनाचा विरोध करीत. चर्चने हे विचार धर्मद्रोही ठरवले. . कॅथर्सकडे फक्त एकच संस्कार होता- Consolamentum म्हणजे आत्मशुद्धीचा “अग्नी-बाप्तिस्मा”. त्यांनी पाण्याने बाप्तिस्मा नाकारला ...

एक क्षण. डोळे मिटले फक्त काही सेकंदांसाठी आणि आयुष्य मात्र कायमचे काळवंडले. ही धोकादायक झडप म्हणजे- मायक्रोस्लीप -म्हणजेच क्षणभराची झोप- हा शब्द ऐकताना तो किरकोळ वाटतो, पण वास्तवात त्याने कित्येक जीव घेतले आहेत. आपल्या आजूबाजूला, महामार्गांवर, रेल्वे ट्रॅकवर, अगदी आकाशातही या क्षणिक झोपेचे गंभीर परिणाम घडले आहेत. . २०१७ मध्ये भारतातील यमुना एक्सप्रेसवेवर एका बसचालकाला फक्त काही सेकंद झोप लागली आणि बस दरीत कोसळली आणि २२ प्रवाशांचा मृत्यू झाला. महाराष्ट्रात २०२३ मध्ये कोल्हापूर-निपाणी महामार्गावर ट्रकचालकाच्या झोपेमुळे झालेल्या अपघातात पाच जण ठार झाले. अमेरिकेत २००९ साली एअर फ्रान्स ४४७ च्या विमान अपघाताच्या प्राथमिक कारणांपैकी एक कारण म्हणजे पायलटची क्षणाची झोप आणि मेंदूची प्रतिक्रिया मंदावणे होते. जपानच्या शिन्कान्सेन रेल्वेच्या इतिहासात एकदा चालकाला फक्त काही सेकंद झोप लागली आणि संपूर्ण ट्रेन काही किलोमीटरपर्यंत नियंत्रणाविना धावत राहिली. . २०१६ मध्ये मुंबई-नाशिक महामार्गावर, ट्रकचालकाच्या मायक्रोस्लीपमुळे झालेल्या अपघातात सहा वाहनांची एकमेकांना धडक बसली, जणू चेन रिऍक्शन झाली. जागतिक ...

शिक्षक हे समाजाचे मार्गदर्शक आणि विचारवंत असतात. त्यांचे कार्य विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाशी थेट जोडलेले असते. मात्र या उदात्त व्यवसायामागे काही गंभीर व्यावसायिक धोके Occupational Hazards असतात. ते त्यांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक आरोग्य आणि कार्यक्षमता यावर परिणाम करतात. . शिक्षकांना दररोज वर्गात मोठ्याने आणि सतत बोलावे लागते. यामुळे त्यांच्या स्वरयंत्रावर ताण येतो, आवाज बसणे, घसा खवखवणे किंवा “व्हॉईस डिसऑर्डर” सारख्या विकारांचा धोका निर्माण होतो. याशिवाय, वर्गात वापरल्या जाणाऱ्या खडूच्या धुळीमुळे आणि गर्दीच्या बंद वर्गांतील दूषित हवेने श्वसनाचे त्रास, अॅलर्जी आणि दम्याचे विकार होऊ शकतात. . फळ्यावर खडूने लिहिणे ही पारंपरिक आणि सोपी पद्धत असली तरी तिच्यातून निर्माण होणारी धूळ अत्यंत सूक्ष्म रासायनिक कणांनी बनलेली असते. हे कण हवेत दीर्घकाळ तरंगत राहतात आणि शिक्षकांच्या श्वासावाटे फुफ्फुसात प्रवेश करतात. ही धूळ शिक्षकांच्या फुफ्फुस, डोळे आणि त्वचेवर गंभीर परिणाम करते. सूक्ष्म धूळकण फुफ्फुसात जाऊन अॅलर्जिक ब्रॉंकीटिस किंवा सिलिकोसिस अशा गंभीर समस्या निर्माण करू शकतात. फुफ्फुसांची ...